भाषा : मानवी विकासाच्या इतिहासात भाषेचे स्थान अतिशय महत्त्वाचे आहे. आज आपण मानव व मानवेतर प्राणी असा फरक करतो, निसर्ग आणि मानव असाही फरक करतो. मानव हा इतर सर्व प्राण्यांपेक्षा श्रेष्ठ आहे. ज्याप्रमाणे निसर्गापुढे इतर प्राण्यांना नमून वागावे लागते, तसे ते मानवाला नेहमीच वागावे लागत नाही. निसर्गावर मात करण्याची शक्ती आपल्यात आहे, याची त्याला जाणीव आहे आणि ती वाढवण्याताचा तो बुद्धिपुरःसर, नियमितपणे, सतत प्रयत्‍न करतो आहे, ही गोष्ट आता स्पष्ट आहे.

उत्‍क्रांतीच्या प्रवाहात पूर्वमानव इतरांपेक्षा वेगळा पडला. त्याची शरीररचना वेगळी झाली. बाहयतः दुबळा असलेला हा प्राणी त्याच्या विशिष्ट शरीररचनेमुळे व मेंदूच्या वाढीमुळे निराळा बनला. हाताची रचना आणि त्याचा उपयोग यांमुळे त्याला साधनप्राप्तीची कल्पना आली. शरीरबाह्य साधने कशी निर्माण करावी, इकडे त्याचे लक्ष लागले. नव्या साधनांच्या शोधामुळे तो यंत्रयुगात आला आणि आजूबाजूचे जीवन बदलण्याची आणि ते स्वतःला अनुकूल करून घेण्याची त्याची पात्रता वाढत गेली.

दोन पायांवर चालण्याचे तंत्र अवगत झाल्यामुळे त्याच्यासारखे पुढील दोन अवयव साधन म्हणून वापरण्याची जेव्हा शक्यता निर्माण झाली, जेव्हा तो सहस्त बनला, तेव्हाच त्याच्या श्रेष्ठत्वाचा पाया घातला गेला. हाताला असलेला ‘कर ‘ हा शब्द या अवयवाचे साधन म्हणून वैशिष्ट्य दाखवणारा आहे. आद्य मानव हा ‘करू’ शकणारा प्राणी आहे.

वैयक्तिक प्रांणिजीवनात्मक वैशिष्ट्यांबरोबरच माणसाने आणखी एक वैशिष्ट्य प्राप्त करून घेतले, ते म्हणजे समूहजीवनाचे. तसे पाहिले तर, समूहजीवन जगणारे प्राणी अनेक आहेत. या समूहांना आपण कळप, थवा इ. नावे देतो पण माणसाने ज्या प्रकारचे सामूहिक जीवन विकसित केले आहे, ते या जीवनापेक्षा वेगळे आहे. प्राण्याचे सामूहिक जीवन हे नियमबद्ध, यंत्रबद्ध आणि नैसर्गिक प्रेरणांनी मर्यादित असते, त्यामुळे त्याचे पद्धतशीर वर्णन करता येते. त्यातल्या वर्तनाला, विनिमयघटकांना आपण त्या त्या प्राण्यांची भाषा असे नाव देतो. मग हे वर्तन मुंग्या, मधमाश्या इत्यादींप्रमाणे ध्वनींचा अजिबात उपयोग न करणे असो, किंवा काही पशुपक्ष्यांप्रमाणे अंशतः ध्वनी आणि अंशतः हावभाव अशा प्रकारचे असो. खरे तर, माणसाची भाषाही पूर्णपणे ध्वनिरूप नाही. समोरासमोर बोलताना तर सोडाच, पण स्वतःशीच किंवा दूरध्वनीवर बोलतानाही माणसे स्‍वाभाविक हावभाव करतातच. हावभाव हेदेखील काही प्रमाणात विनिमयाचे साधन आहे आणि हे नैसर्गिक व मूलभूत साधन भाषेच्या उत्पत्ती नंतरही तिला पूरक म्हणून टिकून राहिले आहे, असा निष्कर्ष यातून निघू शकतो आणि आपल्या अंगी असलेली वाक्‍शक्ती-म्हणजे ध्वनिनिर्मितीची शक्ती – तिच्या इंद्रियग्राह्यत्वामुळे इतर व्यक्तींशी संबंध जोडण्याचे अत्यंत प्रभावी विनिमयसाधन आहे, हे लक्षात येईपर्यंत हावभाव हेच माणसाचे आद्य साधन असले पाहिजे.

झाडावरून हातांनी फांद्या पकडत आणि पाय टेकून आधार घेणारा वानर नंतर हात मोकळे ठेवून केवळ पायांवर उभा राहणारा ताठ माणूस नंतर पायांनी चालत येऊ लागताच हातांचा उपयोग आपल्याला आवश्यक ते अन्न इतर पदार्थ मिळवण्यासाठी होऊ शकतो हे जाणणारा, साधननिर्मितीचा अंधुक किरण दिसलेली, ज्ञानशोधक माणूस शेवटी स्वतःच्या कुटुंबातील व जमातीतील इतर व्यक्तींशी अधिकअधिक विनिमय करताकरता वाक्‍शक्तीचा आपल्याला हवे ते साधन मिळवण्यासाठी उपयोग करता येईल, हे लक्षात येऊन बोलका झालेला माणूस अशी एक उत्क्रांतिपरंपरा आपल्याला दिसते.